Trochę o Sołectwie

BALICE

– to niewątpliwie najbardziej znana wieś gminy Zabierzów, choć jej nazwa utożsamiana jest częściej z Krakowem z uwagi na Międzynarodowy Port Lotniczy im. Jana Pawła II Kraków-Balice. Faktycznie Balice są dużą wsią, o bogatej historycznej spuściźnie, którą współcześnie wyróżnia mający tu swą siedzibę Instytut Zootechniki, placówka naukowo-badawcza o europejskim zasięgu.
Geograficznie Balice położone są na granicy Garbu Tenczyńskiego i Obniżenia Cholerzyńskiego, w obrębie którego znajduje się lotnisko, a także zespół stawów nad Rudawą w Balicach Podkamyczu.
Granica między oboma regionami przebiega przez centrum wsi, którego zabudowa jest głównie położona w dolinie Borowego Potoku (Baliczanki) wciętej w tektoniczną krawędź Garbu Tenczyńskiego. Jego stoki w znacznej części pozostają niezabudowane, a poprzez to są widokowe i turystycznie atrakcyjne (Balickie Doły, rejon al. Jurajskiej); natomiast wierzchowiny okrywa Las Zabierzowski (zob. Zabierzów), którego krajobraz wzbogaca Dolina Grzybowska (zob. Zabierzów), uchodząca do Doliny Rudawy w rejonie Skały Kmity i pozostająca popularnym traktem spacerowym.

Z historii…

Nazwa wsi zapewne wywodzi się jakiegoś Bala, którego poddani czy potomkowie to Balici (Balice). Pojawia się ona po raz pierwszy w bulli papieskiej z 1229 r. potwierdzającej dobra klasztoru tynieckiego. Jednak nie wiadomo kiedy Balice przeszły w ręce wywodzących się z sąsiedniej Morawicy Toporów. W 1286 r. zostaje wymieniony komes Grzegorz Żegocic z Balicz, następnie w 1366 r. Jan z Goźlic, syn Nawoja z Tęczyna, marszałek wielki koronny i także dziedzic Ossolina k. Sandomierza (stąd Ossolińscy). W tym też okresie XIV/XV w. majątek balicki powiększa się o Burów, Szczyglice i część Morawicy, a później także o część Kleszczowa. W 1506 r. zadłużone przez Jana Ossolińskiego dobra balickie otrzymuje w dzierżawę Seweryn Bethman, rajca i kupiec krakowski, którego córka Zofia w 1515 r. poślubiła Seweryna Bonera (1486-1549) – żupnika, burgrabię i wielkorządcę krakowskiego, nadwornego bankiera Zygmunta Starego, starostę oświęcimskiego, bieckiego, zatorskiego, rabsztyńskiego i czchowskiego, etc., nobilitowanego około 1514 r. Boner, uznawszy Balice za swe rodowe gniazdo rozbudował drewniany, acz na kamienno-ceglanych piwnicach, dawny dwór nadając mu charakter włoskiej willi, a także założył w jego otoczeniu ogrody i winnice. Jego dzieło kontynuowali syn Jan (1517 – 1562), znany przywódca małopolskich kalwinów, następnie Jan Firlej (1521 – 1574) marszałek wielki koronny, któremu w wianie wniosła Balice Zofia Bonerówna (siostra Jana) oraz ich syn Mikołaj (zm. 1601) wojewoda krakowski. Balice przeżywały wówczas swój „złoty wiek”. W latach 1610 – 1620 klucz balicki – Balice, Burów i Szczyglice dzierżawi od Jana Firleja bratanek poety Jana Kochanowskiego (Jana z Czarnolasu) – Piotr Kochanowski, tłumacz włoskiej poezji, a następnie Stanisław Amenda (zm. 1624 lub 1627), nobilitowany rajca krakowski i zarządca królewskich finansów olkuskich kopalń srebra i ołowiu (olbory olkuskiej). W 1652 r. Balice przejmuje Franciszek Szembek (zm. 1693), burgrabia krakowski starając się stopniowo scalić klucz balicki rozdrobniony między spadkobierców Amendy. Jednak szybko, w okresie „potopu” 1655-1660 Balice zostają dotkliwie zniszczone i złupione przez Szwedów w odwecie za straty poniesione przez nich przy długotrwałym oblężeniu zamku Tęczyn w Rudnie. Dźwiga je z upadku dopiero syn Franciszka – Jan Szembek (zm. 1731), kanclerz wielki koronny, wielkorządca krakowski, etc. etc., który na zrębach wyburzonego starego drewnianego pałacu wzniósł nową, murowaną rezydencję. Po jego śmierci pałac opuszczony przez spadkobierców i wydzierżawiany szybko uległ zniszczeniu. Restaurowany przez kolejnych dziedziców – Darowskich (1790), Sołtyków (1840), następnie Homolacsów (2 poł. XIX w.), ostatecznie został gruntownie przebudowany z inicjatywy Dominika księcia Radziwiłla (1852-1938), który w 1887 r. nabył klucz balicki, powiększając go w 1898 r. o Aleksandrowice i Kleszczów. W 1926 r. majątek przejął syn Hieronim (1885-1945) rozbudowując gospodarstwa, które w okresie w okresie okupacji 1939-1945, mimo niemieckiego zarządu, stały się gospodarczym zapleczem ruchu oporu. Pałac został wówczas zajęty przez okupanta, a jego mieszkańców przesiedlono do pałacowej oficyny. W lutym 1945 r., wnet po wkroczeniu wojsk sowieckich książe Hieronim wraz synem Leonem (1922-1973) z niewiadomych przyczyn zostali aresztowani przez NKWD i wywiezieni do obozu w Ałczewsku (ówcześnie Woroszyłowsk), w obwodzie donieckim. Tam książę Hieronim zmarł z wycieńczenia, a jego syn w wyniku zabiegów dyplomatycznych został zwolniony i wyjechał za granicę. Natomiast cały klucz balicki został znacjonalizowany i przekazany Wydziałowi Rolnemu UJ, a następnie utworzonemu w 1950 r. Instytutowi Zootechniki.

W 2006 r. Instytut Zootechniki uzyskał status Państwowego Instytutu Badawczego. Jego zadaniem jest prowadzenie badań naukowych w zakresie produkcji zwierzęcej i kształtowania środowiska rolniczego oraz wykorzystanie zwierząt gospodarskich dla celów biomedycznych. Obecnie w jego skład wchodzi kompleks badawczy w Balicach oraz 9 rozsianych po Polsce zakładów doświadczalnych, w tym zakład w Rudawie. W latach 60. XX w. balicki kompleks został znacznie rozbudowany o budynki gospodarcze i administracyjne, a także o osiedle domków dla pracowników, dziś zwane Osiedlem Parkowym.

Port Lotniczy Balice

Pierwotnie było to prywatne lotnisko założone z początkiem lat 30. XX w. przez Hieronima Radziwiłła, które w przededniu wybuchu II wojny przekształcono w wojskowe lotnisko polowe. Stąd 1 IX 1939 r. po 5 rano wystartowały myśliwce III Dywizjonu 2 Pułku Lotniczego celem zaatakowania niemieckich bombowców nadlatujących nad Kraków.

Dowódcą III Dywizjonu był kpt. Mieczysław Medwecki (ur. 1904), który zaraz po starcie z Balic, na wysokości około 100 m został zestrzelony nad Padaną Górą pod Chrosną. Pochowany na cmentarzu w Morawicy był pierwszym pilotem poległym podczas II wojny światowej. Przypomina o tym pamiątkowa tablica przy głównym wejściu do międzynarodowego terminalu lotniska, a także położona przy lotnisku ulica jego imienia. Historia ta ma jednak współczesny epilog. Otóż startujący za kpt. Medweckim ppor. Władysław Gnyś (zm. 2000.) wobec przewagi wroga zdołał odlecieć i pod Żuradą koło Olkusza dopadł niemiecką eskadrę zestrzeliwując dwa bombowce. Były to pierwsze niemieckie samoloty zniszczone w boju podczas II wojny światowej. W 1989 r. doszło do spotkania i pojednania dawnych wrogów – Władysław Gnysia z Frankiem Neubertem (zm. 2003), niemieckim pilotem, który zestrzelił myśliwiec kpt. Medweckiego; obaj piloci do końca życia utrzymywali ze sobą przyjacielski kontakt.

W okresie okupacji lotnisko służyło Hitlerjugend, jako szkoła szybowcowa, zaś po wojnie w latach 50. stało się wojskowym, które dziesięć lat później w części przeznaczono na cele cywilne. Stopniowo powiększane, modernizowane i rozbudowywane m.in. w latach 1989-1993, 2007, a ostatnio w latach 2014-2015 o nowe terminale pasażerskie stało się drugim, co do wielkości po warszawskim Okęciu portem lotniczym w Polsce, który w 2017 r. obsłużył prawie 5 mln pasażerów, utrzymując połączenia w 64 kierunkach, do 19 krajów świata.

Można rzec historia zatoczyła koło. Bowiem w XVI w. wjeżdżało się do Krakowa od strony Balic, a co bardziej znakomitsi goście nie omijali gościnnej, iście królewskiej rezydencji Bonerów, a później Firlejów. Zatrzymywały się tu przed uroczystościami ślubnymi przyszłe królowe – w 1543 r. pierwsza żona Zygmunta Augusta – arcyksiężniczka Elżbieta Rakuszanka, w 1553 r. trzecia żona króla, a siostra Elżbiety – Katarzyna. Stąd wyruszały do Krakowa w ślubnych orszakach przyszłe małżonki Zygmunta III Wazy – w 1592 r. Anna Austriaczka i w 1605 r. jej siostra Konstancja. W 1574 r. dwukrotnie gościł w Balicach król Henryk Walezy (w tym tuż przed koronacją), a w 1596 r. poseł papieża Klemensa VIII – kardynał Enrico Gaetano, który prowadził rozmowy w sprawie sformowania ligi chrześcijańskiej przeciwko Turkom. Zaś współcześnie bodaj najznamienitszym gościem Balic był papież św. Jan Paweł II, który tu rozpoczynał lub kończył piątą (z dziewięciu) swych pielgrzymek po kraju.

Zabytki

Pałac Radziwiłłów

– swą obecną formę zyskał w latach 1887-94, w wyniku gruntownej przebudowy przeprowadzonej wg projektu najznakomitszych ówczesnych architektów – Tadeusza Stryjeńskiego i Zygmunta Hendla na polecenie Dominika księcia Radziwiłla (1852-1938).
Podczas przebudowy pod środkową częścią pałacu odkryto murowane piwnice z późnogotyckimi, renesansowymi i barokowymi portalami kamiennymi, świadczące o jego średniowiecznych początkach. Decydujące znaczenie miała jednak kompleksowa restauracja pałacu przeprowadzona w latach 1977 – 1987 przez Instytut Zootechniki z przeznaczeniem na centrum konferencyjno-recepcyjne.

Na ile balicki pałac odzyskał więcej niż dawną świetność może świadczyć fakt, że 27 I 2005 r. urządzono w nim spotkanie prezydentów i innych najwyższych przedstawicieli 30 państw uczestniczących w obchodach 60-lecia wyzwolenia niemiecko-nazistowskiego obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu. O fakcie tym przypomina pamiątkowa tablica w przedsionku głównego wejścia.

Pałac swą architektoniczną formą nawiązuje do barokowych rezydencji. Tworzy go kwadratowy korpus z dwoma ryzalitowo wysuniętymi skrzydłami oraz połączone galerią skrzydło wschodnie, w którym mieści się część hotelowa. Szczególnie dekoracyjną jest frontowa strona pałacu z wysuniętą półkolistą częścią parterową obramioną schodami, tarasem z czterokolumnowym portykiem zwieńczonym trójkątnym z herbowym kartuszem. Wewnątrz – wejścia łączy zdobiona lustrami w obramieniach obszerna klatka schodowa z westybulem, zaś w dalszych wnętrzach zadziwia bogate sztukatorskie ich zdobnictwo z często powtarzającym się motywem w postaci stylizowanych monogramów imion Dominika i Dolores Radziwiłłów, a także bogato intarsjowane podłogi. Pałac otacza park krajobrazowy o pow. ok. 4 ha, zakomponowany z końcem XIX w., o zróżnicowanym, nie tylko rodzimym drzewostanie, w części nawiązujący do dawnego założenia typu włoskiego. W otoczeniu parku zachowały budynki gospodarcze, spichlerze, dawna obora i inne pochodzące głównie z przełomu XIX/XX w., a także dwie zabytkowe bramy wjazdowe.

Balickie Doły

– to niewielki, liczący około 800 m długości jar wycięty w lessowej pokrywie i zalesiony, a w swym górnym odcinku praktycznie niedostępny. Jego dnem płynie wąska struga, stanowiąca dopływ Borowego Potoku (Baliczanki). Obecnie przez dolny fragment dolinki prowadzi okrężny, niebieski szlak spacerowy.

Żródło: Przewodnik turystyczny „Gmina Zabierzów Jurajska Kraina”